Profilaktyka ortodontyczna u małych dzieci
Profilaktyka medyczna to zespół środków stosowanych w celu zapobiegania chorobom. W ortodoncji polega na właściwym kierowaniu wzrostem i rozwojem narządu żucia w każdym okresie rozwojowym dziecka. W postępowaniu profilaktycznym należy brać pod uwagę: okres rozwojowy, czynnik zniekształcający i możność wyeliminowania działania rozpoznanego czynnika zniekształcającego. Do zapobiegania zalicza się leczenie ujawniających się wad zgryzu we wczesnych okresach rozwoju. Działaniami profilaktycznymi należy obejmować wszystkie dzieci, nawet te, u których zgryz rozwija się prawidłowo.
POLECAMY
Do obowiązków stomatologa ogólnego należy wychwycenie odchyleń czynnościowych i usunięcie przyczyn pierwotnych powodujących te odchylenia. Zabiegi profilaktyczne, zależnie od okresu życia, w jakim zaobserwowano czynnik szkodliwy lub zagrożenie nim, stosuje się już prenatalnie, w okresie niemowlęcym, poniemowlęcym, przedszkolnym i wczesnoszkolnym.
Czynniki powstawania nieprawidłowości zgryzowych u dzieci
Etiopatogeneza wad narządu żucia ukazuje liczne czynniki przyczyniające się do powstawania nieprawidłowości zgryzowych. Dzieli się je na czynniki pochodzenia wewnętrznego i zewnętrznego.
Do tych pierwszych zalicza się:
- dziedziczność,
- wrodzone złe ukształtowanie różnych składników narządu żucia,
- nieprawidłową budowę kobiety ciężarnej,
- nieprawidłowe ułożenie płodu,
- zaburzenia gruczołów dokrewnych.
Przyczyny pochodzenia zewnętrznego to:
- powikłane, skomplikowane porody,
- wady postawy po urodzeniu,
- sztuczne karmienie,
- zaburzenia oddychania,
- szkodliwe nawyki,
- przedwczesna utrata zębów mlecznych,
- choroby kości szczęk i stawów skroniowo-żuchwowych.
Profilaktyka ortodontyczna w ciąży i przy porodzie
W ramach profilaktyki ortodontycznej należy otoczyć szczególną opieką kobiety już w okresie ciąży, tłumacząc im, jaki wpływ na prawidłowy rozwój układu stomatognatyczego dziecka ma dieta i styl życia. Przyszła matka powinna mieć zapewnione odpowiednie warunki bytowe. Przed urodzeniem dziecka istotną rolę odgrywa poradnictwo genetyczne dające możliwość zapobiegania przenoszeniu na potomstwo wad dziedzicznych. Należy również poinformować ciężarne o konieczności unikania substancji teratogennych – promieniowanie rentgenograficzne (RTG), ultrafioletowe, papierosy, alkohol, co może mieć związek z występowaniem wad rozszczepowych u płodu.
Ryzyko wystąpienia urazu narządu żucia może pojawić się również podczas porodu. W następstwie tego może dojść do uszkodzeń wyrostków kłykciowych żuchwy, stawu skroniowo-żuchwowego, ośrodków wzrostowych żuchwy, a nawet nerwu twarzowego czy mięśni mostkowo-obojczykowo-sutkowych. Często konieczne jest leczenie wielospecjalistyczne uwzględniające współpracę ortodontów, pediatrów, chirurgów. Należy jednak pamiętać, że wobec wad wrodzonych nie zawsze uda się skutecznie zastosować działania profilaktyczne, ale trzeba przeciwdziałać nieprawidłowościom nabytym.
Okres płodowy
Kształtowanie się wszystkich narządów zaczyna się w ciągu pierwszego miesiąca ciąży. Rozwój twarzy i narządu żucia jest ściśle związany z rozwojem odcinka głowowego. W 6. tygodniu tworzy się pierwotna jama usta wysłana nabłonkiem ektodermalnym, z niego zaś tworzy się listewka zębowa – determinująca kształt przyszłych łuków zębowych. Zarodek 8-tygodniowy osiąga stadium płodu.
Charakterystyczne w tym okresie jest to, że szczęka w stosunku do żuchwy jest duża i wystająca w przód, co nadaje twarzy wyraz prognatyczny. U 5-miesięcznego płodu zaczyna się mineralizacja zawiązków zębów mlecznych oraz rozwijają się elementy stawu skroniowo-żuchwowego. Szczęka i okolica podnosowa rozwijają się szybciej od żuchwy, dzięki czemu aż do okresu przyjścia dziecka na świat utrzymuje się fizjologiczne tyłożuchwie. Stosunkowo niewielki wymiar żuchwy w tym okresie jest również czynnikiem ułatwiającym poród.
Okres noworodkowy
Okres noworodkowy (pierwsze dwa tygodnie życia) i niemowlęcy (od momentu odpadnięcia pępowiny do 12. miesiąca życia) powinny być objęte planowym działaniem ortodontycznym. W tych okresach rozwojowych narząd żucia jest szczególnie uzależniony od układu mięśniowego. Twarz noworodka i niemowlęcia ma od przodu kształt prawie kwadratowy. Obwód głowy noworodka jest większy od obwodu klatki piersiowej. Głowa noworodka jest cofnięta w stosunku do wystającego czoła, a w szczególności cofnięta jest żuchwa. Drobna twarz związana jest z małymi szczęką i żuchwą. Bardzo płaskie jest w tym okresie podniebienie. W okolicy przyszłych wyrostków zębodołowych znajdują się wały dziąsłowe, które mają kształt półkolisty. Na przekroju wału widać, że górny stanowi płaską nieco pochylą płaszczyznę, natomiast dolny ma kształt stożka o łagodnym spłaszczonym wierzchołku. Do okresu ząbkowania wały dziąsłowe są granicą pomiędzy przedsionkiem jamy ustnej a jamą ustną właściwą. Pomiędzy wałami znajduje się tzw. szpara owalna, która umożliwia znaczny zasięg ruchów żuchwy ku przodowi oraz sprawne ssanie pokarmu z piersi matki. Wpływa ona korzystnie na doprzedni wzrost żuchwy i rokuje prawidłowy rozwój. Wały dziąsłowe są elementem anatomicznym ustępującym w miarę wyrzynania się zębów mlecznych i kształtowania się wyrostków zębodołowych. Już około 4. miesiąca wał dolny przesuwa się ku przodowi, a około 5.–6. miesiąca zaczynają wyrzynać się zęby mleczne. Zęby sieczne podczas zwarcia żuchwy ze szczęką ustawiają się ku tyłowi od siecznych górnych, po całkowitym wyrznięciu ich zachodzenie bywa głębokie. Czynności fizjologicznego tego okresu rozwojowego to ssanie, połykanie i krzyk.
Budowa jamy ustnej, warg i żuchwy okresu niemowlęcego dostosowana jest do czynności tego okresu. Wiele zaburzeń narządu żucia powstaje właśnie w okresie niemowlęcym (pod wpływem nieprawidłowej pozycji tułowia i głowy dziecka oraz nawyków – ssanie smoczka, warg, palców), dlatego ważne jest, by edukować młodych rodziców i opiekunów.
Najkorzystniejsze ułożenie głowy niemowlęcia do snu jest na plecach z podłożeniem pod głowę niewielkiej poduszki, dzięki czemu dziecko śpi spokojnie, a wargi stykają się swobodnie, zamykając szparę ustną. Taki układ warg ma korzystny wpływ również na rozwój górnych i dolnych dróg oddechowych.
Ważna rola karmienia piersią
Ważne jest, by przekonywać młode matki do karmienia piersią, co ma wpływ na prawidłowy rozwój żuchwy, sklepienia podniebienia oraz układu immunologicznego i oddechowego. Ssanie rozpoczyna się z chwilą zetknięcia z wargami brodawki sutkowej.
Mechanizm ssania w okresie niemowlęcym wygląda następująco: dziecko przyciska końcem języka szyjkę brodawki do górnego wału dziąsłowego, a równocześnie wysuwa i unosi do góry żuchwę (praca mięśni podnoszących i wysuwających żuchwę ma wpływ na prawidłowy rozwój zgryzu), jednocześnie nie przerywa oddechu, co ma znaczenie dla rozwoju fizjologicznego oddychania przez nos. Ssanie z piersi jest czynnością ciągłą, o charakterze rytmicznym i tym różni się od ssania w późniejszych okresach. Istotne jest również, by niemowlę było prawidłowo układanie podczas karmienia. Tułów i głowa powinny być ustawione prawie pionowo, dzięki czemu żuchwa może się łatwiej przesuwać ku przodowi, a pokarm spływać do przewodu pokarmowego. Optymalny czas karmienia piersią to około 20 minut.
Karmienie sztuczne jest niewskazane, ponieważ w jego trakcie ma się do czynienia z jednokierunkowym tylko działaniem mięśni, wysuwanie żuchwy staje się zbędne, wzmożony jest nacisk policzków na szczękę i żuchwę. Opieranie butelki o żuchwę popycha ją dodatkowo do tyłu. Karmienie butelką i błędy w karmieniu malucha prowadzą do powstania tyłozgryzu czy zwężenia górnego łuku zębowego.
Złe nawyki
Znaczącą rolę w powstawaniu zaburzeń zgryzu odgrywają parafunkcje, czyli szkodliwe nawyki. Ssanie pustych smoczków, palców czy języka prowadzi do powstania wad z grupy tyłozgryzów, tyłożuchwia, zgryzu otwartego przedniego. Następuje zahamowanie wzrostu pionowego w miejscu nacisku oraz wychylenie ku przodowi środkowej części szczęki. Nawyk ssania jest niebezpieczny, gdyż wówczas dochodzi do wytwarzania nadmiernie dużej różnicy między ciśnieniem atmosferycznym a wewnątrzustnym. A to z kolei wpływa na nacisk policzków na szczękę.
O nawyku ssania można mówić, gdy trwa kilkanaście godzin na dobę, a przedłuża się nawet do 2. roku życia, zaś wyjęcie smoczka czy palców z buzi dziecka wywołuje jego sprzeciw. Rodzice często nie zdają sobie sprawy, jaką krzywdę wyrządzają dziecku, dając mu w celu uspokojenia smoczek. Szkodliwość smoczków jest naukowo dowiedziona na podstawie badań nad rozwojem odruchów warunkowych. Badania Krasnogórskiego dowiodły, że ssanie smoczków powoduje fizjopatologie snu i prowadzi do zaburzeń w funkcjach korowych. Wystarczy tylko kilkukrotne podanie niemowlęciu smoczka do snu, by wykształciło się przyzwyczajenie. Właściwy smoczek zalecany podczas karmienia powinien mieć kilka małych otworków do przepływu mleka, a jednocześnie w swej konstrukcji uwzględniać anatomię i fizjologię jamy ustnej i mechanizm ssania niemowlaka.
Wśród niemowlaków czasem można już dojrzeć nawyk ssania wargi dolej lub górnej – jako następstwo nieprawidłowego układu żuchwy w stosunku do szczęki.
Prawidłowa czynność oddychania jest jednym z głównych warunków prawidłowego rozwoju szczęk, więc naczelnym zadaniem profilaktyki okresu niemowlęcego jest przestrzeganie, by dziecko miało zamknięte usta podczas spoczynku czy zabawy. Oddychanie przez usta jest dysfunkcją, czyli zaburzeniem czynności fizjologicznych. Zdarzające się w okresie niemowlęcia przymusowe oddychanie przez usta spowodowane jest najczęściej nieprawidłowym układaniem głowy. Dochodzi wówczas do obniżania i cofania żuchwy. Przewlekłe stany zapalne błony śluzowej dróg oddechowych prowadzą do zaburzeń w narządzie żucia. Warga górna jest krótka, słaba i nie może wywierać kształtującego wpływu na szczękę.
Jeśli mimo prawidłowego układania głowy do snu występuje nadal objaw rozwarcia ust, można zalecić podkładanie pod brodę odpowiedniej grubości wałeczka z ligniny. Ten sposób jest na tyle wystarczający, by zbliżyć żuchwę do szczęki i uzyskać zamknięcie warg. Ważne są również zmiany w wielkości ciśnienia powietrza w jamie nosowej i ustnej, które wtedy zwiększa się i wyrównuje z ciśnieniem atmosferycznym.
Właściwe działania profilaktyczno-ortodontyczne w okresie niemowlęcym – tzw. profilaktyka pierwotna – sprowadzają się do:
- prawidłowego układania dziecka do snu,
- odpowiedniej pozycji niemowlęcia podczas karmienia,
- unikania karmienia butelką,
- stosowania właściwego smoczka,
- unikania i zwalczania szkodliwych nawyków,
- zapobiegania próchnicy.
