Licówki ceramiczne - zasady definiowania krawędzi preparacji

Jedną z możliwości rekonstrukcji koron zębów jest zastosowanie licówek ceramicznych. Są to estetyczne uzupełnienia protetyczne wymagające minimalnie inwazyjnej preparacji, charakteryzujące się długoczasowym odsetkiem sukcesu. Cechuje je stabilność koloru, biokompatybilność i doskonała estetyka.

Preparacja zębów pod stałe uzupełnia protetyczne wykonane z ceramiki może być przeprowadzana w różny sposób. Zasadniczo wyróżnia się dwa rodzaje preparacji: preparację ze zdefiniowaną krawędzią (ze stopniem) i preparację bez stopnia (tzw. styczną). W przypadku uzupełnień pełnoceramicznych najczęściej wykonuje się preparację ze zdefiniowaną krawędzią. Jej zaletą jest kontrola w osadzeniu adhezyjnym licówki oraz doskonałe, szczelne wkomponowanie rekonstrukcji w obręb tkanki zęba. Preparacja bez stopnia stanowi ciekawą alternatywę, która z pewnością znajdzie szerokie zastosowanie w przyszłości.

Niniejsza publikacja koncentruje się na omówieniu zasad minimalnie inwazyjnej preparacji pod licówki, ze zdefiniowaną krawędzią, w obrębie opracowywanego zęba.

Preparacja

Częściowe uzupełnienia adhezyjne, do których zalicza się licówki porcelanowe, są wykonywane zgodnie z zasadami stomatologii minimalnie inwazyjnej (zdj. 1).
 

Stanowią doskonałą alternatywę dla klasycznych, bardziej inwazyjnych rekonstrukcji [7]. Dzięki odpowiedniej technice zabiegowej, poprzedzonej analizą sytuacji klinicznej z zastosowaniem modeli diagnostycznych i wykonania na nich nawoskowania (wax-up), nie dochodzi do nadmiernej redukcji twardych tkanek zęba i osłabienia zęba filarowego. Takie postępowanie ma wpływ na dobre, długoterminowe prognozy przeprowadzonego leczenia.

Nadrzędnym celem leczenia stomatologicznego nie jest wykonanie wiecznych rekonstrukcji, ale jak najdłuższe zachowanie przez pacjenta pełnego uzębienia. Stosowane w praktyce klinicznej techniki adhezyjne umożliwiają uzyskanie stałego i przewidywalnego połączenia rekonstrukcji ceramicznej, kompozytowej z tkankami zęba. Umożliwiają tym samym odbudowę bardzo rozległych ubytków. W związku z powyższym obecnie licówki ceramiczne przestały być postrzegane wyłącznie jako uzupełnienia estetyczne. Tym samym rozszerzyły się wskazania do ich klinicznego stosowania [8, 9].

Licówki ceramiczne to dobrze udokumentowana i skuteczna metoda zaopatrzenia pośredniego, wykonywana w przypadku występowania wskazań klinicznych (tabela 2). Stąd tak ważna jest minimalna preparacja uwzględniająca maksymalne zachowanie szkliwa, którego obecność warunkuje uzyskanie trwałego połączenia łączonego adhezyjnego z wykonaną rekonstrukcją.
 

G.S.P. Cheung S. C. N. Lai G. R. P. Y. Ng: Fate of vital pulps benath a metal-ceramic crown or a bridge retainer. INT Endod J 2005; 38:21-530.
 

Nowoczesna stomatologia uwzględnia koncepcję biomimetyczną i bionaśladowczą [23, 24]. Uzupełnienia wykonane zgodnie z tymi założeniami umożliwiają wykonanie rekonstrukcji, które charakteryzuje integracja biologiczna, biomechaniczna, czynnościowa i estetyczna. Adhezja umożliwia leczenie z praktycznym zastosowaniem technik minimalnie inwazyjnych lub bezinwazyjnych (addycyjnych). Pozwala również zrezygnować z preparowania kształtu retencyjnego korony, czego niewątpliwą zaletą jest zachowanie tkanek zęba. Minimalnie inwazyjna preparacja korzystnie wpływa na wytrzymałość korony i wykonywanej rekonstrukcji.
Klasyczna procedura preparacji filaru zęba pod koronę wymaga znacznej redukcji opracowywanego zęba, co stanowi ogromną wadę takiego rozwiązania. Ocenia się, że ilość usuwanych tkanek twardych zęba jest redukowana wówczas o blisko 70% [4, 5, 6]. Wykonanie licówek, których przemyślana preparacja jest wykonywana z poziomu mock-up, umożliwia zachowanie o mniej więcej 40% więcej tkanki zęba niż w klasycznej preparacji pod korony.

Oczywistym staje się fakt, że mniej inwazyjna preparacja oznacza również mniejsze ryzyko powikłań endodontycznych, które w znaczący sposób wpływają na okres użytkowania wykonanego uzupełnienia protetycznego (tabela 1).

Jest zatem oczywiste, iż kluczem do uzyskania dobrych wyników długoterminowych jest połączenie ceramiki ze szkliwem. W związku z powyższym należy je wykonywać z wykorzystaniem technik addycyjnych [10, 11]. W praktyce klinicznej oznacza to wykonanie diagnostycznego wax-up i przeniesienie jego wyniku na pracę ostateczną poprzez wykorzystanie silikonowego indeksu przy minimalnej preparacji ograniczonej do szkliwa. Preparacja jest wykonywana wedle obowiązujących standardów z poziomu mock-up. Uwzględnia ona zdefiniowany wcześniej kształt zewnętrzny planowanej licówki, ograniczając ilość usuwanych tkanek zęba w trakcie szlifowania [12, 13, 14, 15, 16, 17].

Zalecany maksymalny zakres opracowania tkanek zęba przy preparacji pod licówki wynosi pomiędzy 0,3 mm w obszarze przydziąsłowym, 0,6–0,8 mm w obrębie środkowej powierzchni korony i 1,5–2,0 mm w obrębie brzegu siecznego (zdj. 2).
 

Preparacja w obszarze brzegu siecznego

Odpowiednia, minimalnie inwazyjna preparacja zębów filarowych, wykonywana wedle obowiązujących kryteriów, stanowi nowoczesne ujęcie współczesnej protetyki stomatologicznej. W praktyce klinicznej mają zastosowanie trzy główne techniki preparacji brzegu siecznego zębów filarowych pod licówki.

Preparacja typu butt joint 

Brzeg sieczny jest ścinany prostopadle do długiej osi zęba. Preparacja ta jest powszechnie stosowana w praktyce klinicznej. Jest uznawana za najprostszą technicznie i jest najczęściej wykonywana w trakcie preparacji zębów filarowych pod licówki. Poprzez prostopadłe ścięcie brzegu siecznego możliwe jest uzyskanie wystarczającej ilości miejsca do wykonania odpowiedniej charakteryzacji brzegu siecznego. Ponadto ułatwia odpowiednie pozycjonowanie podczas procedury cementowania. Prostopadła redukcja brzegu siecznego sprawia, że rekonstrukcja ceramiczna ma wystarczającą wytrzymałość (zdj. 3).
 

Preparacja bez redukcji brzegu siecznego 

Jest to technicznie nieskomplikowana procedura. Jej wadą jest trudność w pozycjonowaniu podczas cementowania licówki, co może być źródłem problemów związanych z estetyką i wytrzymałością w przypadku jej nieprawidłowego osadzenia. Ponadto brak miejsca do wykonania odpowiedniej charakteryzacji brzegu siecznego wpływa na gorszą estetykę wykonanej licówki (zdj. 3).

Preparacja z włączeniem powierzchni podniebiennej i opracowanie na niej stopnia typu chamfer

Wymaga ona szerszego zakresu opracowania tkanek zęba i jest najtrudniejsza technicznie. Zapewnia największą retencję uzupełnienia i jednoznacznie określa tor jego wprowadzenia (zdj. 3). Włączenie powierzchni podniebiennej o rozszerzonym zasięgu wymaga jednak dużej rozwagi i nie jest to metoda z wyboru w rutynowym postępowaniu.

Podczas preparacji należy uwzględnić indywidualne zmiany grubości szkliwa, szczególnie u starszych pacjentów, ponieważ grubość szkliwa zmniejsza się z wiekiem. U osób starszych średnia grubość szkliwa to 0,75 mm w środkowej części korony zęba i 0,17 mm przy brzegu dziąsła. Korzystną opcją jest wykonanie uzupełnień ceramicznych z niewielkim rekonturingiem szkliwa lub odstąpienie od jakiejkolwiek preparacji i wydłużenie procesu trawienia szkliwa podczas procedury adhezyjnego cementowania pracy na zębie filarowym. Wybór zakresu preparacji jest uzależniony od ilości miejsca potrzebnego do umieszczenia uzupełnienia, ilości szkliwa, koloru zęba filarowego i lokalizacji granicy preparacji (schemat).
 

Brzeg uzupełnienia powinien być zlokalizowany nadziąsłowo lub dodziąsłowo. Wyjątek stanowią przypadki kliniczne związane z zamykaniem diastem lub leczeniem nieleczonej recesji dziąsła – wówczas brzeg uzupełnienia powinien być zlokalizowany poddziąsłowo w obrębie tzw. szerokości brzeżnej.

Zasady preparacji pod licówki uwzględniające powyższe są wykonywane wraz z modyfikacjami związanymi z istniejącą indywidualną sytuacją kliniczną. Jest ona uzależniona od zakresu korekty estetycznej, zakresu korekty czynnościowej, stopnia uszkodzenia zęba oraz położenia istniejących wypełnień. Dotyczy to położenia granicy preparacji w obszarze brzegu siecznego, dziąsła brzeżnego oraz zasięgu w obszarze stycznym. W wielu przypadkach zakres preparacji nie jest uzależniony jedynie od wymaganej grubości uzupełnienia. Jest on też determinowany przez ostateczny kolor odtwarzanego zęba, przyszłą pozycję jego korony i wymagania związane z adhezyjnym osadzaniem licówek.

Preparacja powierzchni stycznych

Preparacja powierzchni stycznej może mieć różny zasięg w zależności od planu leczenia i sytuacji klinicznej (zdj. 4 i 5).
 

Wyróżnia się następujące typy preparacji powierzchni stycznych:

• preparacje o małym zasięgu (ang. short wrap) – to małoinwazyjna technika, łatwa w wykonaniu. Granice redukcji są umieszczone w widocznych obszarach powierzchni stycznych;
• preparacje o średnim zasięgu (ang. medium wrap) – to częściej stosowana preparacja powierzchni stycznych. Granice redukcji szkliwa są niewidoczne w związku z przemieszczeniem ich w kierunku nisz przy zachowaniu punktu stycznego. Zachowanie punktu stycznego umożliwia zachowanie szerokości zęba. W związku z tym stosunek długości do szerokości zęba można modyfikować tylko w niewielkim stopniu;
• preparacje o rozległym zasięgu (ang. long wrap) – to typ preparacji pod licówki zakładający zniesienie punktów stycznych. Ze względu na stopień redukcji technika ta umożliwia korektę kształtu, długości i szerokości zęba w znacznym zakresie. Ten rodzaj preparacji ma zastosowanie w przypadku zamykania diastem, trem i tzw. czarnych trójkątów oraz zmiany linii pośrodkowej. Ponadto ma zastosowanie przy pokrywaniu rozległych wypełnień kompozytowych na powierzchniach stycznych oraz w przypadku licówek ceramicznych znajdujących się w sąsiedztwie koron protetycznych. W tej sytuacji klinicznej odbudowę pomiędzy nimi punktów stycznych można wykonać z ceramiki. Ta technika ma zastosowanie w przypadku leczenia bardzo przebarwionych zębów;
• preparacja o okrężnym kształcie, tzw. licówki 360° (ang. full wrap) – ta technika ma zastosowanie w przypadku wykonywania złożonych rehabilitacji z podniesieniem wysokości zwarcia, odbudowy zębów po urazie, w sytuacji klinicznej wymagającej odbudowy również powierzchni podniebiennej.

Modyfikacje preparacji powierzchni stycznych

W wyjątkowych sytuacjach klinicznych można połączyć preparację typu long wrap z poziomym torem wprowadzania licówki (zdj. 6 i 7).
 

Dzięki tej technice można uniknąć nadmiernej preparacji w koronowym obszarze zęba. Jest to metoda trudna technicznie, ponadto proces laboratoryjnego wykonania licówki wymaga dużego doświadczenia. Ta technika ma zastosowanie w przypadku estetycznego zaopatrzenia pacjentów periodontologicznych.

Schematycznie można to przedstawić w formie równania, gdzie C (cervical, wymiar przyszyjkowy) < D (dentin, wymiar zębowy).

Preparacja w obszarze dziąsła brzeżnego

Granica preparacji w obrębie dziąsła brzeżnego może przebiegać naddziąsłowo, dodziąsłowo i poddziąsłowo.

Preparacja nadziąsłowa jest metodą z wyboru przy zastosowaniu ceramiki w większości sytuacji klinicznych. Wśród jej zalet należy wymienić: łatwość preparacji i pobrania wycisku, dobrą kontrolę pola podczas mocowania adhezyjnego (kontrola wilgoci, usuwanie nadmiarów cementu, brak interferencji z dziąsłem brzeżnym [urazy] i obecność szkliwa, tak istotnego w procesie adhezji).

Preparację poddziąsłową wykonuje się, jeśli istnieje konieczność przeprowadzenia zmian konturów w celu zamknięcia przestrzeni międzyzębowych, zamykania diastem, pokrycia obnażonych obszarów szkliwa i cementu korzeniowego oraz przy współistniejących wypełnieniach kompozytowych klasy III wg Blacka.

Uniwersalnym typem preparacji marginesu jest delikatny chamfer bez wewnętrznych podcieni. Dla uzyskania optymalnego efektu estetycznego zalecany jest margines preparacji obejmujący najbardziej dowierzchołkowy punkt zarysu dziąsła, który jest umiejscowiony dystalnie od głównej osi zęba (zdj. 8–9).
 

Kontrolowana redukcja szkliwa z poziomu mock-up

Zakres redukcji tkanek twardych jest różnicą pomiędzy dodatkową objętością a grubością licówek [25]. Preparacja powinna być minimalnie inwazyjna i stwarzać odpowiednią ilość miejsca dla uzupełnień ceramicznych w zależności od właściwości materiałowych, koloru zęba oraz relacji zwarciowych (zdj. 10–13).
 

Niezmiernie istotna jest preparacja z poziomu mock-up (wykonanego na podstawie zaakceptowanego przez pacjenta wax-up). Czynnością poprzedzającą redukcję jest ponowne wykonanie na zębach poddanych leczeniu mock-up i zrobienie w nich rowków wiertłem o znanej kalibracji. Oznaczenie głębokości preparacji wykonuje się na powierzchni wargowej i w obrębie brzegu siecznego. Następnie ołówkiem oznacza się wykonane rowki. Po usunięciu mock-up na powierzchni korony zęba pozostają oznaczone zagłębienia. Preparację wykonuje się, układając wiertło zgodnie z kształtem powierzchni korony – w dwóch płaszczyznach.

Stopień redukcji powierzchni wargowej i brzegu siecznego jest stale kontrolowany za pomocą wykonanego na podstawie wax-up indeksu silikonowego. Indeks wargowy przycina się w części siecznej, środkowej i przyszyjkowej. Natomiast indeks podniebienny wykorzystuje się do sprawdzenia wolnej przestrzeni (ok. 1,5 mm) w części siecznej.

Inną metodą przygotowania indeksu silikonowego jest metoda notatnika – rozcinanie indeksu na niepełnej długości w płaszczyźnie poziomej. Poszczególne warstwy są utrzymywane na jednym z jego końców. Należy zwrócić szczególną uwagę na to, aby preparacja ograniczała się tylko do szkliwa i nie dotykała krytycznego obszaru na granicy szkliwno-zębinowej [26].

Wygładzenie i zaokrąglenie preparacji

Niezmiernie istotnym elementem w trakcie przygotowania zęba filarowego pod licówkę ceramiczną jest wygładzenie i zaokrąglenie preparacji wykonanej wcześniej za pomocą instrumentów diamentowych (zdj. 14).
 

Zastosowanie jednostronnego krążka Sof-Lex (3 M ESPE) i brązowej gumki (Kenda) umożliwia dobre usunięcie ostrych krawędzi i doskonałe wygładzenie wykonanej preparacji. Wszystkie krawędzie i kąty muszą być zaokrąglone. Na koniec opracowane zęby zostają wypolerowane. Aby w licówce nie powstały żadne rysy, grubość ceramiki na powierzchni wargowej powinna być przynajmniej trzy razy większa niż grubość kompozytu mocującego [27, 28].

Zastosowanie w stomatologii rekonstrukcyjnej licówek z ceramiki połączonej adhezyjnie z tkankami zęba stanowi korzystną i przewidywalną metodę leczenia, której dobre wyniki długoterminowe zostały potwierdzone w wielu publikacjach. Dane z literatury informują, iż prawdopodobieństwo przetrwania licówek w okresie 10 lat wynosi 93,5% [18].

W związku z powyższym minimalnie inwazyjna stomatologia odtwórcza jest metodą z wyboru podczas planowania i przeprowadzania procedury klinicznej.

Podsumowanie najważniejszych etapów preparacji prezentuje zdj. 15.
 

Wnioski końcowe

Koronę zęba można odbudować, stosując różne rodzaje uzupełnień protetycznych wykonanych metodą pośrednią lub bezpośrednią z różnym kosztem redukcji twardych tkanek zęba. W prezentowanym przypadku klinicznym można było wykonać licówki metodą bezpośrednią lub pośrednią z zastosowaniem materiału kompozytowego. Zdecydowano się jednak na zastosowanie ceramiki ze względu na wyższy odsetek przetrwania w ocenie długoterminowej [18].

Wraz ze stałym rozwojem technologii możliwe jest odtworzenie funkcji i estetyki z respektem dla zasad biomimetyki. Licówki porcelanowe łączone adhezyjnie z tkankami zęba stanowią doskonałą alternatywę w rekonstrukcji koron zębów. Kluczem do uzyskania dobrych, długoterminowych wyników leczenia jest połączenie adhezyjne odpowiednio przygotowanej ceramiki ze szkliwem. Ponadto zachowawczy charakter preparacji, w której powierzchnia podniebienna jest wolna od uzupełnienia  protetycznego, chroni przed nadmiernym ścieraniem się zębów przeciwstawnych.

Klinicznie za zastosowaniem licówek ceramicznych przemawia maksymalne zachowanie szkliwa (i zębiny), a ich uzupełnienie materiałem z ceramiki naśladującym naturę nietkniętego zęba jest niewątpliwie jego ogromną zaletą [19, 20]. Oczywiście nie bez znaczenia jest to, iż porcelana dentystyczna jest znacznie mniej podatna na akumulację biofilmu w porównaniu z kompozytami, złotem, a nawet naturalnymi tkankami zęba, co wpływa na dobry stan przyzębia rekonstruowanych zębów.

Kolejnym argumentem przemawiającym za stosowaniem tego typu uzupełnień są retrospektywne badania kliniczne wskazujące na prawdopodobieństwo przetrwania licówek po 20 latach na poziomie 91% [21–33]. W uzyskaniu tak wysokiego odsetka sukcesu istotną rolę według autorów badania odgrywa obecność szkliwa w obrębie preparacji, kształt preparacji z półstopniem w obrębie obszaru dziąsłowego oraz redukcja brzegu siecznego.

Piśmiennictwo:

1. Buonocore M.G., A simple method of increasing the adhesion of acrylic filling materials to enamel surfaces, J Dent Res 1955, nr 34, s. 849–853.
2. Brentel A.S. et all, Microtensile bond strength of a resin cement to feldpathic ceramic after different etching and silanization regimens in dry and aged conditions, Dent Mater 2007, nr 23, s. 1323–1331.
3. Valandro L.F., Della Bona A., Antonio Bottino M., Neisser M.P., The effect of ceramic surface treatment on bonding to densely sintered alumina ceramic, J Prosthet Dent 2005, nr 93, s. 253–259.
4. Edelhoff D., Sorenson J.A., Tooth structure removal associated with various preparation designs for anterior teeth, J Prosthet Dent 2002, nr 87, s. 503–509.
5. Edelhoff D., Sorenson J.A., Tooth structure removal associated with various preparation designs for posterior teeth, Int J Periodontics Restorative Dent 2002 Jun, nr 22, s. 241–249.
6. Al-Fouzan A.F., Tashkandi E.A., Volumetric measurements of removed tooth structure associated with various preparation designs, Int J Prosthodont 2013, nr 26, s. 545–548.
7. Peumans M., Van Meerbeek B., Lambrechts P., Vanherle G., Porcelain veneers: a review of the literature, J Dent 2000, nr 28, s. 163–177.
8. Magne P., Douglas W.H., Porcelain veneers: dentin bonding optimization andbiomimetic recovery of the crown, Int J Prosthodont 1999, nr 12, s. 111–121.
9. Magne P., Douglas W.H., Interdental design of porcelain veneers in the presence of composite fillings: finite element analysis of composite shrinkage and thermal stresses, Int J Prosthodont 2000, nr 13, s. 117–124.
10. Burke F.J., Survival rates for porcelain laminate veneers with special reference to the effect of preparation in dentin: a literature review, J Esthet Restor Dent 2012, nr 24, s. 257–265.
11. Gurel G., Sesma N., Calamita M.A., Coachman C., Morimoto S., Influence of enamel preservation on failure rates of porcelain laminate veneers, Int J Periodontics Restorative Dent 2013, nr 33, s. 31–39.
12. Magne P., Douglas W.H., Interdental design of porcelain veneers in the presence of composite fillings: finite element analysis of composite shrinkage and thermal stresses, Int J Prosthodont 2000, nr 13, s. 117–124.
13. Rieder C.E., The use of provisional restorations to develop and achieve esthetic expectations, Int J Periodontics Restorative Dent 1989, nr 9, s. 122–139.
14. Magne P., Douglas W.H., Design optimization and evolution of bonded ceramics for the anterior dentition: a finite-element analysis, Quintessence Int 1999, nr 30, s. 661–672.
15. Rouse J.S., Full veneer versus traditional veneer preparation: A discussion of interproximal extension, J Prosthet Dent 1997, nr 78, s. 545–549.
16. Magne P., Belser U., Chapter 4: Evolution of indications for anterior bonded porcelain restaorations. Major morphologic modifications, in: Magne P., Belser U., Bonded Porcelain Restorations in the Anterior Dentition, Quintessence, Chicago 2002, s. 140–142.
17. Schmidt K.K., Chiayabutr Y., Phillips K.M., Kois J.C.,Influence of preparation design and existing condition of tooth structure on load to failure of ceramic laminate veneers, J Prosthet Dent 2011, nr 105, s. 374–382.
18. Gresnigt M.M., Kalk W., Ozcan M., Randomized clinical trial of indirect resin composite and ceramic veneers: up to 3-year follow-up, J Adhes Dent 2013, nr 15, s. 181–190.
19. Beier U.S., Kapferer I., Burtscher D., Dumfahrt H., Clinical performance of porcelain laminate veneers for up to 20 years, Int J Prosthodont 2012, nr 25, s. 79–85.
20. Magne P., Belser U., Bonded Porcelain Restorations in the Anterior Dentition. A Biomimetic Approach, Quintessence Publ. 2002.
21. Mann S., The biomimetics of enamel: A paradigm for organized biomaterial synthesis, Ciba Found Symp 1997, nr 205, s. 261–269.
22. Layton D.M., Walton T.R., The up to the 21-year clinical outcome and survival of feldspathic porcelain veneers: accouting for clustering, Int J Prosthodont 2012, nr 25, s. 604–612.
23. Bazos P., Magne P., Bio-emulation: biomimetically emulating nature utilizing a histo-anatomic approach; structural analysis, Eur J Esthet Dent 2011, nr 6, s. 8–19.
24. Bazos P., Magne P., Bio-emulation: biomimetically emulating nature utilizing a histoanatomic approach; visual analysis, Eur J Esthet Dent 2014, nr 9, s. 330–352.
25. Gurel G., Morimoto S., Calmita M.A., Coachman C., Sesma N., Clinical performance of porcelain laminate veneers: outcomes of the aesthetic pre-evaluative temporary (APT) technique, Int J Periodontics Restorative Dent 2012, nr 32, s. 635–635.
26. Magne P., Magne M., Use of additive waxup and direct intraoral mock-up for preservation with porcelain laminate veneers, Eur J Esthet Dent 2006, nr 1, s. 10–19.
27. Magne P., Kwon K.R., Belser U.C., Hodges J.S., Douglas W.H., Crack propensity of porcelain laminate veneers: A simulated operatory evaluation, J Prosthet Dent 1999, nr 81, s. 335–344.
28. Schmidt K.K., Chiayabutr Y., Philips K.M., Kois J.C.,Influence of preparation design and existing condition of tooth structure on load to failure of ceramic laminate veneers, J Prosthet Dent 2011, nr 105, s. 374–382.
29. Ring M.E., Dentistry: an illustrated history, New York; Mosby 1985.
30. Ernsmere J.B., Porcelain dental work, Br J Dent Sci 1900, nr 43, s. 547.
31. Simonsen R.J., Calamia J.R., Tensile bond strength of etched porcelain, J Dent Res 1983, nr 27, s. 671–684.
32. Dong J.K. et all, Heat-pressed ceramics: technology and strength, Int J Prosthodont 1992, nr 5, s. 9–16.
33. Brentel A.S., Ozcan M., Valandro L.F., Alarca L.G., Amaral R., Bottino M.A., Microtensile bond strength of a resin cement to feldspathic ceramic after different etching and silanization regimens in dry and aged conditions, Dent Mater nr 23, s. 1323–1331.