Lekarze, udzielając świadczeń zdrowotnych, służą ochronie cennych dóbr, jakimi są życie i zdrowie. Wykonywanie zawodu zaufania publicznego charakteryzuje się m.in. profesjonalizmem, zaufaniem, jakim musi być obdarzona osoba wykonująca taki zawód, oraz etosem [1].
POLECAMY
Ta ostatnia cecha wystąpi, gdy stosowane są nie tylko uregulowania prawne, ale także zasady etyki. Nakaz przestrzegania godności zawodu stanowi fundament profesji lekarskiej. Wynika on zarówno z norm etycznych, jak i prawnych. Nakaz ten jest następnie rozwinięty w art. 1 ust. 2 Kodeksu Etyki Lekarskiej (zwanego dalej KEL), który zobowiązuje lekarzy „do przestrzegania praw człowieka i dbania o godność zawodu lekarskiego”. Powołany artykuł definiuje także pojęcie zasad etyki lekarskiej, które „wynikają z ogólnych norm etycznych”. Z kolei przestrzeganie ich jest nakazane prawnie. W myśl bowiem art. 4 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty (zwanej dalej UZL). Lekarz musi wykonywać swój zawód nie tylko zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej, ale także z zasadami etyki zawodowej.
Podstawowe zasady wykonywania zawodu
Zasady etyki lekarskiej wynikają z ogólnych norm etycznych. Zobowiązują one lekarza do przestrzegania praw człowieka i dbania o godność zawodu lekarskiego. Naruszeniem godności zawodu jest każde postępowanie lekarza, które podważa zaufanie do niego. Powołaniem lekarza jest ochrona życia i zdrowia ludzkiego, zapobieganie chorobom, leczenie chorych oraz niesienie ulgi w cierpieniu. Lekarz nie może posługiwać się wiedzą i umiejętnością lekarską w działaniach sprzecznych z tym powołaniem. Najwyższym nakazem etycznym lekarza jest dobro chorego (łac. salus aegroti suprema lex esto). Lekarz zarówno w czasie pokoju, jak i wojny winien wypełniać swoje obowiązki z poszanowaniem człowieka bez względu na jego wiek, płeć, rasę, narodowość, wyznanie, przynależność społeczną, sytuację materialną, poglądy polityczne czy inne uwarunkowania. Art. 4 KEL wskazuje, że dla wypełnienia swoich zadań lekarz powinien zachować swobodę działań zawodowych, zgodnie z własnym sumieniem i współczesną wiedzą medyczną. Art. 5 z kolei podnosi, że izba lekarska jest obowiązana do czuwania nad przestrzeganiem zasad etyki i deontologii lekarskiej oraz zachowaniem godności zawodu przez wszystkich członków samorządu lekarskiego, a także do starań, aby przepisy prawa nie naruszały zasad etyki lekarskiej.
Jako podstawową wymienić należy zasadę respektowania praw pacjenta. Lekarz musi troszczyć się o dobro, w tym przede wszystkim zdrowie osoby, która zgłasza się do gabinetu. Bezpośrednio odpowiedzialny za nie jest stomatolog, choć i rola asysty jest tutaj znacząca. Odpowiednie przygotowanie gabinetu do zabiegu, dbanie o higienę, dokładność przy wykonywaniu zabiegu oraz przestrzeganie procedur, podczas np. czyszczenia narzędzi, to wszystko nie pozostaje bez wpływu na zdrowie pacjenta. Ponadto istotną kwestią jest zachowywanie poufności. Tajemnica zawodowa obejmuje wszystkie informacje dotyczące pacjenta, które są uzyskiwane w trakcie rozmowy i podczas leczenia (wyjątki od tajemnicy są wymienione w ustawach o zawodzie lekarza oraz o zawodzie pielęgniarki i położnej).
Szczegółów dotyczących leczenia nie należy przekazywać osobom trzecim, powinny być one znane wyłącznie stomatologowi, który leczy daną osobę, oraz osobom asystującym mu w trakcie badania lub zabiegu. Za wszelkie podjęte działania lekarz stomatolog ponosi odpowiedzialność. Zawiera się w tym dokładne i sumienne wykonywanie zadań, ale także gotowość do wzięcia odpowiedzialności za popełnione błędy. Istotna jest również świadomość, że każda czynność wykonywana w gabinecie stomatologicznym ma znaczenie dla zdrowia i bezpieczeństwa pacjentów. Poza wyżej wymienionymi ważne są również takie elementy, jak sposób zachowywania się podczas pracy, czystość i schludność, organizacja czasu pracy, a także postępowanie z pacjentem w trakcie rozmowy oraz leczenia.
Etapy postępowania przed sądem lekarskim
Postępowanie w zakresie odpowiedzialności zawodowej lekarzy i lekarzy dentystów toczy się na podstawie przepisów rozdziału 5 ustawy o izbach lekarskich (ustawa z dnia 2 grudnia 2009 r., Dz. U. Nr 219, poz. 1708 z późn. zm., dalej UIL). Do prowadzania postępowań uprawieni są rzecznicy odpowiedzialności zawodowej oraz sądy lekarskie. Zgłoszenia dotyczące przewinień zawodowych kierowane są do okręgowego rzecznika odpowiedzialności zawodowej. Po wstępnym zbadaniu podejmuje on decyzję, czy dana sprawa powinna zostać skierowana do sądu lekarskiego. W pierwszej instancji orzeka okręgowy sąd lekarski, natomiast w instancji odwoławczej Naczelny Sąd Lekarski.
Sąd lekarski jest podmiotem weryfikującym, czy lekarze stosują się do norm. Podmiot ten został zobowiązany do upowszechniania zasad etyki lekarskiej oraz dbania o ich przestrzeganie. Stronami w postępowaniu są pokrzywdzony,
lekarz, którego dotyczy postępowanie lub obwiniony, oraz rzecznik odpowiedzialności zawodowej. W toku postępowania, zarówno lekarz, jak i pacjent mogą korzystać z pomocy pełnomocnika (obrońcy), którym może być radca prawny, adwokat lub inny lekarz.
Całe postępowanie podzielone jest na następujące etapy:
- czynności sprawdzające,
- postępowanie wyjaśniające,
- postępowanie przed sądem lekarskim,
- postępowanie wykonawcze.
Najważniejszymi etapami, z punktu widzenia ustalenia odpowiedzialności zawodowej, są postępowanie wyjaśniające oraz postępowanie przed sądem lekarskim. W trakcie czynności sprawdzających osoba składająca skargę może zostać przesłuchana w charakterze świadka. Celem postępowania wyjaśniającego jest przede wszystkim ustalenie najważniejszych okoliczności sprawy, sprawdzenie, czy doszło do przewinienia zawodowego oraz ustalenie ewentualnego obwinionego. Obwinionym zaś jest lekarz, wobec którego rzecznik odpowiedzialności zawodowej wydał postanowienie o przedstawieniu zarzutów lub przeciwko któremu skierował do sądu lekarskiego wniosek o ukaranie. Nie zawsze zatem lekarz uzyska w trakcie postępowania status obwinionego.
Wniosek o ukaranie jest warunkiem wszczęcia postępowania przed sądami lekarskimi. Można go porównać do aktu oskarżenia w postępowaniu karnym. Sam wniosek powinien zawierać elementy formalne wyszczególnione w ustawie. O skierowaniu wniosku do właściwego sądu lekarskiego rzecznik odpowiedzialności zawodowej zawiadamia pokrzywdzonego, obwinionego lekarza i właściwą okręgową radę lekarską.
Członkowie sądów lekarskich orzekają na podstawie swego przekonania, opartego na swobodnej ocenie całokształtu dowodów zebranych w toku postępowania, uwzględniając okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść obwinionego lekarza. Sąd lekarski i rzecznik odpowiedzialności zawodowej czuwają, aby w toku postępowania jego uczestnicy nie ponieśli szkody z powodu nieznajomości przepisów prawa i w tym celu udzielają im niezbędnych informacji i wyjaśnień.
Rozprawa przed sądem lekarskim jest jawna dla członków samorządu lekarskiego, chyba że zachodzi przewidziany przepisami Kodeksu postępowania karnego przypadek uzasadniający wyłączenie jawności. Wówczas mogą być obecne na rozprawie, oprócz osób biorących udział w postępowaniu, po dwie osoby wskazane przez rzecznika odpowiedzialności zawodowej i obwinionego lekarza. Jeżeli jest kilku obwinionych lekarzy, każdy z nich może żądać pozostawienia na sali rozpraw po jednej osobie. Właściwy do rozpoznania sprawy jest sąd lekarski okręgowej izby lekarskiej, której obwiniony jest członkiem w chwili wszczęcia postępowania.
Pokrzywdzonemu, obwinionemu lekarzowi oraz rzecznikowi odpowiedzialności zawodowej przysługuje odwołanie od orzeczenia okręgowego sądu lekarskiego, które może skierować w terminie 14 dni do Naczelnego Sądu Lekarskiego. Naczelny Sąd Lekarski może orzeczenie utrzymać w mocy, uchylić albo zmienić.
Od prawomocnego orzeczenia Naczelnego Sądu Lekarskiego stronom, ministrowi zdrowia i prezesowi Naczelnej Rady Lekarskiej przysługuje w terminie 2 miesięcy kasacja do Sądu Najwyższego.
Oprócz stron kasację wnieść może ponadto prezes Naczelnej Rady Lekarskiej i minister zdrowia. Orzeczenie Sądu Najwyższego definitywnie kończy postępowanie w zakresie odpowiedzialności zawodowej. Według ustawy, kasacja powinna zostać sporządzona i podpisana przez radcę prawnego lub adwokata.
W przypadku braku stwierdzenia popełnienia przewinienia, sąd lekarski uniewinnia obwinionego. W niektórych przypadkach postępowanie podlega umorzeniu.
Naczelna Rada Lekarska prowadzi Rejestr Ukaranych Lekarzy i Lekarzy Dentystów Rzeczypospolitej Polskiej. Jest on jawny dla osób i podmiotów, które wykażą interes prawny.
Obowiązuje zasada wzajemnej niezależności prowadzenia postępowań z zakresu odpowiedzialności zawodowej lekarzy oraz odpowiedzialności karnej i cywilnej. Oznacza to, że niezależnie od postępowania toczącego się przed organami samorządu lekarskiego, pokrzywdzony lub – w wypadku czynów, których popełnienie ścigane jest z urzędu – prokurator mogą domagać się pociągnięcia lekarza, który dopuścił się błędu lekarskiego, do odpowiedzialności karnej, o której orzekać będzie sąd powszechny.
W postępowaniu cywilnym zaś poszkodowany/pokrzywdzony może się domagać odszkodowania lub zadośćuczynienia za doznaną szkodę/krzywdę.
Rodzaje kar
W przypadku lekarzy nieprzestrzeganie norm etycznych zostało zabezpieczone sankcjami. W myśl bowiem art. 53 UIL naruszenie zasad etyki lekarskiej oraz przepisów związanych z wykonywaniem zawodu lekarza stanowi tzw. przewinienie zawodowe, za którego popełnienie lekarz podlega odpowiedzialności zawodowej przed wyżej opisanym sądem lekarskim. Ten z kolei może wymierzyć szereg kar określonych w art. 87 UIL, takich jak:
- upomnienie,
- nagana,
- kara pieniężna,
- zakaz pełnienia funkcji kierowniczych w jednostkach organizacyjnych ochrony zdrowia – od roku do pięciu lat,
- ograniczenie zakresu czynności w wykonywaniu zawodu lekarza – od sześciu miesięcy do dwóch lat,
- zawieszenie prawa wykonywania zawodu – od roku do pięciu lat,
- pozbawienie prawa wykonywania zawodu.
Aspekt międzynarodowy
Z powodu nasilonej transgranicznej mobilności pacjentów oraz personelu medycznego zasadne stało się również opracowanie ramowych wytycznych obowiązujących wszystkich lekarzy dentystów na obszarze Unii Europejskiej. W ten sposób powstał „Kodeks etyki lekarzy dentystów w Unii Europejskiej” [2]. Zawarte w nim zasady dotyczą standardów postępowania i zasad etyki, które znacząco wpływają na jakość opieki stomatologicznej w Europie. Kodeks ten został opracowany przez Europejską Radę Lekarzy Dentystów reprezentującą lekarzy dentystów z poszczególnych krajów członkowskich Unii Europejskiej oraz krajów europejskich nienależących do UE.
Są to ogólne zasady, które uzupełniają kodeksy etyki obowiązujące w poszczególnych krajach członkowskich. Kodeksy poszczególnych państw uwzględniają różnice kulturowe, tradycje i potrzeby społeczne pacjentów z poszczególnych krajów UE. Lekarze wykonujący zawód poza swoim krajem pochodzenia powinni zapoznać się i stosować do obowiązującego kodeksu postępowania.
Cele i podstawowe zasady „Kodeksu…”
Cele i podstawowe zasady wykonywania zawodu lekarza dentysty odzwierciedlają zasady odnoszące się do wszystkich wolnych zawodów. Są to:
- przyczynianie się do dobra ogółu poprzez promocję zdrowia jamy ustnej społeczeństwa,
- angażowanie się w promowanie niezależności, bezstronności, tajemnicy lekarskiej, autonomii, uczciwości, kompetencji oraz profesjonalizmu,
- promowanie zdrowia jamy ustnej jako składnika zdrowia ogólnego i przyczynianie się do zapewniania równego dostępu do opieki stomatologicznej,
- udostępnianie społeczeństwu swojej specjalistycznej wiedzy i umiejętności,
- szanowanie godności, autonomii i decyzji pacjenta,
- działanie zawsze w najlepszym interesie pacjenta,
- stosowanie aktualnych standardów praktyki.
Stosunek do pacjenta
Dla lekarza dentysty najważniejsze musi być dobro pacjenta. Musi on chronić zdrowie pacjentów i unikać wszelkiej dyskryminacji pacjenta czy też grupy pacjentów. Zaordynowane leczenie musi być zgodne z aktualnym stanem klinicznym oraz potrzebami pacjenta. Lekarz nie powinien dopuścić, aby czynniki zewnętrzne oddziaływały na jego niezależność, a kwestie rynkowe wpływały na jego opiekę nad pacjentami lub odpowiedzialność za nich. Musi także szanować zasadę wolnego wyboru lekarza przez pacjenta. Podstawą relacji lekarz – pacjent jest dobra komunikacja. Proponowane leczenie musi być zawsze poprzedzone świadomym wyrażeniem zgody na nie – czy to przez pacjenta, czy jego przedstawiciela ustawowego.
Pacjent powinien uzyskać informacje odnośnie do proponowanego zabiegu, alternatywnych możliwości leczenia, stopnia ryzyka oraz kosztów, tak aby umożliwiło mu to wyrażenie świadomej zgody. Pacjent musi zostać poinformowany o wszelkich możliwych powikłaniach lub niepowodzeniu leczenia oraz możliwości terapii prowadzącej do ich usunięcia. Po zakończeniu leczenia lekarz dentysta powinien ułatwić pacjentowi ciągłość opieki. Lekarz dentysta powinien przeprowadzać jedynie te zabiegi, które wchodzą w zakres jego kompetencji. Jeżeli planowane leczenie wykracza poza kompetencje lekarza, powinien on skierować pacjenta do odpowiedniego specjalisty. Lekarz dentysta powinien przez cały czas dążyć do potwierdzania zaufania, jakie pokłada w nim pacjent oraz społeczeństwo. Powinien dołożyć wszelkich starań, aby oczekiwania pacjenta co do efektów leczenia były adekwatne do rezultatów, jakie są możliwe do osiągnięcia. Stomatolog musi przestrzegać prawa pacjenta do składania skarg, powinien odpowiadać na nie bezzwłocznie i starać się rozwiązać sprawę, mając na uwadze dobro pacjenta. W odniesieniu do złożonej skargi dentysta musi postępować zgodnie z krajowymi procedurami w zakresie ochrony publicznej.
Stomatolog powinien posiadać odpowiednie ubezpieczenie od odpowiedzialności wynikającej z wykonywania zawodu. Ponadto musi przestrzegać podstawowych zasad tajemnicy lekarskiej stanowiących, że pacjent ma prawo do prywatności i poufności w odniesieniu do informacji o jego stanie zdrowia, prawo kontrolowania dostępu do informacji o jego stanie zdrowia poprzez udzielanie, wstrzymanie lub wycofanie zgody na ich udostępnianie. W związku z powyższym stomatolog powinien zapewnić przechowywanie właściwych danych medyczno-dentystycznych oraz uświadomić pracownikom obowiązek zachowywania poufności tych danych. Dane powinny być uzyskiwane i przetwarzane zgodnie z zasadami ochrony danych w wyraźnie określonych celach wynikających z przepisów prawa. Stomatolog powinien przechowywać wszelką dokumentację dotyczącą
pacjentów w sposób zapewniający jej bezpieczeństwo. Jeśli dane przechowywane są w formie elektronicznej, należy stosować odpowiednie środki bezpieczeństwa uniemożliwiające dostęp do danych z zewnątrz podczas transferu elektronicznego lub zarządzania danymi. Ujawnienie osobom trzecim dokumentacji medycznej pacjenta może nastąpić wyłącznie w przypadku, gdy pacjent wyrazi na to zgodę lub gdy przewidują to przepisy prawa. Przekazywanie danych osobom trzecim powinno być za każdym razem odnotowywane.
Stosunek do społeczeństwa
Lekarz dentysta jest osobiście odpowiedzialny za przyczynianie się do dobra ogółu społeczeństwa poprzez posiadaną przez siebie wiedzę i umiejętności. Stomatolog musi przestrzegać prawa i zasad etyki regulujących wykonywanie zawodu, używanie tytułów i zakładanie praktyki lekarsko-dentystycznej. Powinien jednocześnie stosować się do prawa Unii Europejskiej oraz prawa krajowego odnoszącego się do promowania i ogłaszania informacji o usługach, w tym także za pomocą nowoczesnych mediów elektronicznych.
Wykonywanie zawodu
Lekarz dentysta musi wykonywać zawód zgodnie z aktualnym stanem wiedzy naukowej oraz na podstawie długotrwałego doświadczenia. Wykonując zawód jako pracownik najemny, musi mieć zapewnioną swobodę, tak aby udzielać świadczeń zdrowotnych w najlepszym interesie pacjenta oraz postępować zgodnie z zasadami etyki i praktyki klinicznej. Jakość opieki musi być właściwie zapewniona poprzez uaktualnianie swojej wiedzy i umiejętności zawodowych przez cały okres aktywności zawodowej. Stomatolog nie powinien wygłaszać subiektywnych opinii podważających umiejętności i kwalifikacje innych lekarzy. Kierując zespołem stomatologicznym, musi wspierać wszystkich jego członków. Odpowiada za ich niezbędną wiedzę i umiejętności do skutecznego wykonywania swych zadań. Lekarz dentysta powinien zatrudniać jedynie osoby legalnie wykonujące zawód i współpracować tylko z takimi osobami.
Podsumowując, można zatem wskazać, że choć normy etyczne skodyfikowane w Kodeksie Etyki Lekarskiej nie stanowią źródła prawa powszechnego, to pośrednio wchodzą do systemu prawa. Ich naruszenie może być zatem podstawą odpowiedzialności prawnej (zawodowej) lekarza. Wytyczają sferę legalności działań lekarskich, dlatego są także uwzględniane przez sądy powszechne na potrzeby rozstrzygnięć w sprawach cywilnych oraz karnych. Jednak w sytuacji sprzeczności między postanowieniami KEL a aktami prawnymi lekarz chcący uniknąć sankcji prawnych powinien przestrzegać tych ostatnich. Wówczas nie narazi się na odpowiedzialność prawną, w tym także przed sądem lekarskim.
