Problem utraty włosów w konsekwencji terapii onkologicznej jest powszechnie znany. Nawet pomimo bardzo dużej szansy na odzyskanie włosów w krótszym lub dłuższym czasie po leczeniu nowotworu wzbudza dużo większe emocje (obawy, troski) u pacjentów, niż nieodwracalne skutki uboczne pojawiające się w konsekwencji chemioterapii i/lub radioterapii w jamie ustnej.
POLECAMY
Przyczyny tego stanu rzeczy upatrywać można w braku świadomości społecznej, że w ogóle można spodziewać się jakichkolwiek objawów ubocznych w obrębie jamy ustnej podczas walki z rakiem, a także w marginalizowaniu problemu przez sam personel medyczny, jak i bagatelizowaniu przez wszystkich znaczenia, w szerokim tego słowa znaczeniu, uzębienia i całej jamy ustnej dla zdrowia ogólnego.
A problemy w jamie ustnej podczas leczenia onkologicznego są tym bardziej poważne i dokuczliwe, im większe zaniedbania i braki w higienie wykazywał pacjent przed rozpoczęciem walki z nowotworem. Zależą one też od rodzaju chemioterapii i miejsca naświetlania promieniami rentgenowskimi (RTG). Dlatego tak ważne jest, by wszyscy chorzy onkologiczni zostali przygotowani i poinstruowani w gabinecie stomatologicznym, na wypadek pojawienia się skutków ubocznych terapii w jamie ustnej. Statystyki mówią bowiem o ubocznych skutkach stomatologicznych nawet u 80% chorych poddanych leczeniu onkologicznemu.
Najpowszechniejsze objawy uboczne
Najczęściej pacjenci uskarżają się na uczucie suchości w jamie ustnej, pieczenie błony śluzowej policzków, języka, ból w związku z powstałymi nadżerkami i owrzodzeniami, ranami na dużej powierzchni śluzówki, które sięgają w zaawansowanych stanach nawet do gardła i odczuwane są podczas połykania śliny, mówienia, najmniejszego ruchu języka i w trakcie spożywania posiłków. Najmniejszy uraz wywołany twardszym pokarmem lub szczotkowaniem zębów to ryzyko rozwoju u chorego trudnej do zagojenia, bolącej i piekącej nadżerki, szybko rozprzestrzeniającej się i przekształcającej w owrzodzenie. Pacjenci użytkujący protezy (szczególnie te dysfunkcyjne, wieloletnie) cierpią dodatkowo na infekcję grzybiczą, natomiast ci, którzy posiadają własne uzębienie, są świadkami rozkruszania się, łamania, a w końcu utraty wielu zębów.
Przygotowanie jamy ustnej przez stomatologa
Biorąc pod uwagę wyniki ostatnich badań epidemiologicznych dotyczących stanu zdrowia jamy ustnej Polaków, zważając też na fakt, że wiele ze diagnozowanych nowotworów ma związek z brakiem zachowań prozdrowotnych pacjenta (np. nałóg palenia papierosów), można założyć, że diagnoza kwalifikująca do leczenia onkologicznego zastaje jamę ustną (statystycznego) pacjenta w stanie wymagającym kompleksowego leczenia stomatologicznego i edukacji w zakresie podstawowych zasad higieny jamy ustnej.
Stan zdrowia jamy ustnej dorosłych Polaków jest bowiem jednym z najgorszych w Europie. Odsetek bezzębia pozostaje jednym z najwyższych, a najczęstszą przyczyną wizyty u stomatologa wciąż jest ból.
Obserwacje potwierdziły też, że brak zachowań prozdrowotnych względem jamy ustnej starszych Polaków (tych częściej chorujących na nowotwory) wynika z niskiego poziomu elementarnej wiedzy z zakresu profilaktyki stomatologicznej i niskiego statusu ekonomicznego.
Przygotowanie jamy ustnej przez stomatologa, wraz z wprowadzeniem rygorystycznej i sumiennej, codziennej higieny, to szansa na uniknięcie lub znaczne złagodzenie skutków ubocznych chemioterapii lub naświetlania promieniami RTG. Zadaniem stomatologa jest:
- wyeliminowanie wszystkich źródeł infekcji: usunięcie pozostawionych korzeni zębów, usunięcie tych zębów, które w prognozie krótkoterminowej mogłyby przysporzyć trudności i wymagać leczenia (zęby zniszczone z głęboką próchnicą, w zaawansowanym stadium parodontozy, ze zmianami okołowierzchołkowymi),
- usunięcie wszelkich źródeł możliwych urazów (wygładzenie ostrych brzegów siecznych, będących np. efektem patologicznego starcia, usunięcie złogów kamienia),
- wyleczenie stanu zapalnego dziąseł,
- usunięcie niecałkowicie wyrzniętych trzecich trzonowców z ryzykiem pericoronitis,
- odbudowa zniszczonych próchnicą koron zębów,
- zdjęcie stałego aparatu ortodontycznego (jeśli pacjent jest w trakcie leczenia ortodontycznego),
- wdrożenie fluoryzacji,
- korekta/podścielenie lub wymiana na nowe, funkcjonalne, ruchome uzupełnienie protetyczne.
Bardzo cenna na tym etapie jest ścisła współpraca między stomatologiem a prowadzącym onkologiem, przekazywanie na bieżąco informacji, np. o wynikach badań ogólnych krwi, czasie rozpoczęcia terapii przeciwnowotworowej, prognozie czy aktualnie zlecanych lekach.
Zabiegi chirurgiczne w jamie ustnej powinny zostać wykonane najpóźniej na 1 tydzień przed rozpoczęciem chemioterapii i na 2 tygodnie przed rozpoczęciem radioterapii.
Higiena jamy ustnej
Prawidłowo przeprowadzony instruktaż codziennej higieny jest w stanie skutecznie zredukować nasilenie i czas trwania skutków ubocznych terapii onkologicznej.
Zalecana jest miękka (nawet bardzo miękka/pooperacyjna) szczoteczka do zębów. Bywa, że stan ogólny pacjenta (np. po zabiegu chirurgicznym) nie pozwala na skuteczne stosowanie przez niego manualnej szczoteczki. Aktualnie dostępnych jest szereg elektrycznych szczoteczek, które ułatwiają dokładne oczyszczenie wszystkich powierzchni zębów. Stają się one bardzo pomocne dla najbliższych choremu, którzy mogą w ten sposób pomóc mu w utrzymaniu higieny i tym samym zwiększeniu komfortu.
Używana pasta do zębów powinna w swoim składzie zawierać fluor (najlepiej w dużej dawce 1450 ppm). Równocześnie nie zaleca się stosowania takiej pasty, która zawiera detergenty, szczególnie laurylosiarczan sodu. Ten drażni śluzówkę i utrudnia gojenie ran. Negatywny (także alergizujący) wpływ na błonę śluzową chorego mogą mieć również środki konserwujące lub smakowe i zapachowe (np. mentol). Bezwzględnie należy unikać past wysuszających błonę śluzową, a takie też obecne są na rynku.
Najłagodniejsze pasty do zębów przygotowywane są z przeznaczeniem dla małych dzieci. Niestety, są one bez wystarczającej zawartości fluoru, ale można polecać je pacjentom z obecnością już zmian chorobowych na błonie śluzowej (mucositis), do czasu ich złagodzenia lub wyleczenia.
Codzienne szczotkowanie zębów należy wykonywać dwa lub trzy razy dziennie (jeśli tylko to możliwe, po każdym posiłku). Zabieg powinien być uzupełniony oczyszczaniem przestrzeni międzyzębowych za pomocą szczoteczek do czyszczenia przestrzeni lub stosowaniem nici dentystycznych.
Pojawienie się jednak krwawienia brodawki dziąsłowej podczas tego zabiegu powinno wstrzymać go w danym miejscu na ok. 2 dni. Po zagojeniu brodawki oczyszczanie przestrzeni można kontynuować.
Po szczotkowaniu do wypłukania jamy ustnej najlepiej stosować sól fizjologiczną. Nie drażni ona śluzówki, poprawia jej ukrwienie i odżywienie. Zabronione jest natomiast używanie gotowych płukanek do płukania jamy ustnej z zawartością alkoholu. Również stosowanie roztworu wody utlenionej nie jest wskazane do codziennej higieny. Płukanki z alkoholem lub H2O2 mogą podrażnić śluzówkę i pogłębić uczucie suchości.
Obecność zębów własnych pacjenta obliguje do wdrożenia intensywnej fluoryzacji kontaktowej. Żele fluorowe, dostępne bez recepty w aptece, powinny być używane nawet codziennie (mimo standardowych wskazań producenta do aplikacji tylko jeden raz w tygodniu).
Cennym uzupełnieniem służącym trosce o czerwień wargową jest stosowanie odżywczego kremu, unikanie pomadek ochronnych z zawartością wazeliny i petroleum, które mają właściwości odwadniające.
Pacjenci korzystający z ruchomych uzupełnień protetycznych nie powinni, jeśli to możliwe, korzystać z nich przez cały okres terapii onkologicznej. Gdy nie jest to możliwe, bezwzględnie powinni zdejmować je na noc. Protezy należy myć codziennie szczoteczką do protez i moczyć w roztworach preparatów do ich dezynfekcji. Jakikolwiek objaw stomatopatii protetycznej powinien być traktowany u pacjenta onkologicznego jako nadkażenie Candida albicans wymagające natychmiastowego leczenia.
Zalecenia dietetyczne
Utrzymanie zrównoważonej diety u pacjenta onkologicznego jest bardzo trudne. Dolegliwości ze strony jamy ustnej, zmiana odczuć smakowych, problemy z połykaniem, nudności i wymioty nie sprzyjają temu. Warto jednak porozmawiać na ten temat z pacjentem lub jego rodziną przy okazji instruktażu higieny. Dieta ma przecież także wpływ na stan zdrowia jamy ustnej.
Spożycie cukrów prostych powinno być u pacjenta onkologicznego bezwzględnie ograniczone lub zastąpione aspartamem, acesulfamem, sorbitolem lub ksylitolem. Konsumpcja pokarmów z ostrymi, drażniącymi śluzówkę przyprawami powinna być ograniczona, podobnie jak potraw bardzo gorących. Preferowane jest pożywienie ciepłe lub letnie, o łagodnych smakach, z minimalną ilością przypraw (typu curry, chili, pieprz, sól). Dozwolone są przyprawy czosnkowe, ziołowe, zawierające cebulę. Należy unikać soków owocowych, szczególnie ze świeżych owoców, zarówno z powodu zbyt ostrego ich smaku, jak i ryzyka powstania erozji szkliwa w obecnym uzębieniu. Rozcieńczone wodą soki należy pić przez słomkę. Należy zredukować picie kawy, herbaty, alkoholu (używki pogłębiają pojawiające się zmiany chorobowe w jamie ustnej, zmniejszają apetyt, powodują deficyt witaminy B1, B6, B12 i C). Ograniczone powinny być także pokarmy wzmagające pragnienie (suche ciastka, krakersy, chipsy).
Coraz więcej producentów produktów do higieny jamy ustnej dostrzega problem pacjentów onkologicznych i przygotowuje ofertę dla nich w postaci niedrażniących past oraz łagodnych, przeciwzapalnych płynów do płukania. Coraz częściej pojawiające się też informacje o stomatologicznych skutkach ubocznych terapii onkologicznej docierają do pacjentów, ich rodzin i najbliższych. Współpraca i wzajemne zrozumienie problemu są w stanie w sposób znaczący poprawić jakość i komfort funkcjonowania w tym – nie raz terminalnym – okresie życia chorego.
