Płukać czy nie płukać oto jest pytanie

Określenie „płyny do płukania jamy ustnej”obejmuje szeroką gamę preparatów o różnym składzie, a co za tym idzie – odmiennym działaniu, a także, co nie mniej istotne, o odmiennych walorach organoleptycznych.
Do najczęściej wykorzystywanych składników płynów do płukania jamy ustnej zalicza się: chlorheksydynę, heksetydynę, chlorek cetylpirydyny, delmopinol, oktenidynę, jony metali (miedzi i cynku, cyny), olejki eteryczne i do niedawna jeszcze triclosan. Przyjętym standardem jest stosowana od wielu lat chlorheksydyna, która stanowi niejako punkt odniesienia dla oceny porównawczej skuteczności innych preparatów. Wieloletnie badania i liczne opracowania pozwalają na potwierdzenie znanych ograniczeń w stosowaniu preparatów zawierających w składzie pochodne tego związku. Warto zatem spojrzeć na preparaty pod kątem stosowania syntetycznych związków chemicznych oraz preparatów opartych o składniki naturalne. Na pierwszy plan wysuną się tutaj naturalne olejki eteryczne. 
Obecnie zidentyfikowanych jest ponad dwa tysiące gatunków roślin olejkodajnych i blisko trzy tysiące rodzajów olejków, z czego około 10% znajduje zastosowanie w różnych gałęziach przemysłu i medycyny. Zwrócenie uwagi na produkty naturalne wynika z przekonania autora o ich bezpieczeństwie, oczywiście pod warunkiem zachowania odpowiednich zasad ich stosowania. Oczywiście związki naturalne mogą powodować istotne zagrożenie, jak choćby alkaloid kapsaicyna, czy piperyna. Ożywczy, rozgrzewający smak wielu potraw dzięki działaniu takich dodatków czyni je przyjemnymi, ale przy przekroczeniu dawki – trudnymi do zjedzenia, a nawet groźnymi. 
Powracając do olejków eterycznych, stosowanych w płynach do płukania jamy ustnej, do najczęściej stosowanych zaliczamy: miętowy, tymiankowy, eukaliptusowy, wintergrinowy.
Podstawową, naturalną funkcją olejków eterycznych w świecie roślin jest wabienie zapylaczy, dla których stanowić one mogą feromony. Istotne dla świata fauny i flory działanie olejków eterycznych to ważne dla równowagi roślinnej działanie allelopatyczne, a dla fauny – odstraszające np. owady i gryzonie. 
Powracając jednak do głównego w naszej dziedzinie zastosowania, podkreślić należy właściwości przeciwbakteryjne i przeciwzapalne wykorzystywane nie tylko w omawianych płynach do płukania jamy ustnej. Ciekawostką może być fakt skutecznego wykorzystania płynu Listerine jako preparatu odkażającego rany w trudnych czasach wojennych. 
Oczywiście od momentu stworzenia pierwotnej receptury w 1912 roku, nastąpiły zmiany w 2003 roku, obejmujące zastąpienie olejków, uzyskiwanymi z nich związkami aktywnymi, tj. odpowiednio: mentolem, eucaliptolem i tymolem. Olejek wintergrinowy zastąpiony został czynną substancją – selicylanem metylu.
Istotne jest, że potwierdzona została w licznych opracowaniach i metaanalizach wysoka profilaktyczna skuteczność olejków eterycznych. I choć pojawiają się opracowania zmieniające „szyk na podium” tej efektywności to nie ulega wątpliwości, że są to preparaty skuteczne i bezpieczne. I tu warto wspomnieć o wykorzystywanym „nośniku”, jaki stanowić może alkohol etylowy. Porównanie płynów do płukania jamy ustnej, które zawierają alkohol, z tymi z grupy bez alkoholu, wykazuje praktycznie porównywalną skuteczność w działaniu, co w opinii autora, jako próba oceny dostępnych publikacji, skutkuje określonymi implikacjami.
Zastosowanie płynów do płukania jamy ustnej staje się szczególnie istotne dla osób, u których prowadzenie zabiegów higienicznych stanowi większy stopień trudności. Tu wskazać należy pacjentów z aparatami ortodontycznymi również w fazie retencyjnej, pacjentów użytkujących uzupełnienia protetyczne oraz pacjentów z grupy podwyższonego ryzyka próchnicy. W tej ostatniej istotny będzie wpływ preparatów zawierających olejki eteryczne na trwałość wypełnień, a dla wszystkich użytkowników ocena zachowanej jakości szkliwa. Dostępne opracowania wskazują na brak wpływu preparatów z rodziny Listerine na jakość szkliwa i istotnych właściwości materiałów wypełnieniowych (kompozyty i kompomery). Stale podkreślane jest jednak niekorzystne oddziaływanie preparatów zawierających alkohol na mikrotwardość powierzchni materiałów złożonych. Z drugiej strony, dla badanych materiałów typu BulkFill niekorzystny wpływ wykazywało również eksponowanie tworzywa na działanie wody. Odmienne wyniki uzyskiwane dla odrębnych badań wskazywały na stabilność barwy oraz składu jonowego zarówno dla naturalnego szkliwa, jak i materiałów stosowanych do rekonstrukcji¹. 
Autorzy sugerują również związek stabilności barwy z właściwościami tworzywa kompozytowego, a nie bezpośrednio ze składem ocenianych preparatów – płynów do płukania ust. Potwierdzać to mogą wyniki analizy, które wskazują na wyższą podatność na przebarwienia SonikFill w porównaniu z Filtec Z550 dla wszystkich ocenianych w badaniu płynów do płukania jamy ustnej.
W odniesieniu do pacjentów ortodontycznych analizowano wpływ wybranych płynów na trwałość cementów mocujących zamki oraz tworzywo retinerów. I o ile retinery wykonane z poliuretanów, polietylenu i polimpropylenu „doskonale znoszą” ekspozycję na działanie preparatów z rodziny Listerine, z zachowaniem transparencji i jakości powierzchni, o tyle Listerine Total Care – zawierająca 26,9% alkoholu wpływała niekorzystnie na elastyczność i siłę łączenia cementów. Niekorzystny wpływ następował intensywnie w ciągu pierwszych czterech dni ekspozycji, a w dalszym okresie obserwacji stopniowo ulegał spadkowi. Oceniane preparaty z rodziny nie wykazywały takiego działania. Ponieważ bezalkoholowe płyny do płukania wykazują podobną skuteczność profilaktyczną, przy znacznie delikatniejszych doznaniach organoleptycznych to właśnie one mogą być rekomendowane dla młodszych. 
Ocenie poddawano również wpływ płynów do płukania na stopy niklowo-tytanowe stosowane w stomatologii.
Chociaż wyniki potwierdziły niekorzystny wpływ na elastyczność tych stopów oraz korodowanie powierzchni, to przecież praktycznie nie odbiegają one od pomiarów próbek eksponowanych na działanie śliny.  
Kolejne ważne dla szeroko pojętej praktyki są wyniki badań wpływu preparatów Listerine na ceramikę i prace wykonywane z tlenku cyrkonu. Potwierdzono łgodniejszy wpływ na przebarwianie powierzchni, w porównaniu ze wspomnianym „wzorcem”, jaki stanowi chlorheksydyna. Ocena wpływu Listerine z grupy bezalkoholowych na zabarwienie materiałów Cad-Cam (Vitablocks Mark II, IPS e-max CAD, GC LRF, Enamic, Cerasmart) potwierdzała brak istotnych klinicznie wartości, które kształtowały się poniżej sensorycznej czułości badaczy, choć stwierdzono zmiany wartości cyfrowych pomiarów spektrofotometrycznych.
Bardzo istotne okazały się wyniki badań oceniających wpływ Listerine na śluzówkę jamy ustnej. Ocena cytologiczna występowania atypii komórkowej (zmiany w jądrach komórkowych) nie wykazała różnic dla Listerine bez alkoholu i zawierającej 26,9% alkoholu u pacjentów po sześciu miesiącach stosowania preparatów. Autorzy publikacji w stosownie wyważony sposób wskazują jednak konieczność rozszerzenia grupy badawczej. Odmienne wyniki uzyskali badacze oceniający zmiany w okresie 30 dni, tu zaobserwowano wartości statystycznie istotne – wskazujące na występowanie anomalii komórkowych. Badanie w okresie 
14 dni na 2000 próbek nie potwierdziły jednak negatywnego wpływu żadnego z ocenianych płynów, w tym chlorheksydyny i triclosanu, który obecnie został wycofany z „wolnego” rynku. Ciekawe opracowanie wskazuje na genotoksyczne działanie alkoholu (in vitro) dla komórek keratynocytów ze wskazaniem na silniejsze oddziaływanie na komórki dysplastyczne. 
Przytoczone publikacje jednoznacznie potwierdzają wysoki stopień bezpieczeństwa preparatów na bazie olejków eterycznych zarówno tych zawierających alkohol, jak i tych w wersji bez alkoholu. 
Powracając do parafrazy kwestii Hamleta, w opinii autora i jak wynika to z przytoczonych publikacji: płukać, płukać i jeszcze raz płukać! 

Piśmiennictwo:

1. Festuccia M.S. et al., Color stability, surface roughness and microhardness of composites submitted to mouth rinsing action, J Appl Oral Sci 2012 Mar-Apr; 20 (2): 200–205.
2. Trolić I.M. et al., Corrosion of Nickel-Titanium Orthodontic Archwires in Saliva and Oral Probiotic Supplements. Acta Stomatol Croat 2017 Dec; 51 (4): 316–325.
3. Bagan J.V. et al., Cytological changes in the oral mucosa after use of a mouth rinse with alcohol. A prospective double blind control study, Med Oral Patol Oral Cir Bucal 2012 Nov 1; 17 (6): e956-61.
4. Schmidt J. et al., Cytotoxic effects of octenidine mouth rinse on human fibroblasts and epithelial cells – an in vitro study, Journal Drug and Chemical Toxicology 2016; 39 (3): 322–330. 
5. Atala M.H. et. al., Effect of different mouthwashes on discoloration of plaque-free tooth surfaces, Am J Dent 2018 Aug; 31 (4): 211–214.
6. Derafshi R. et. al., Effect of mouthrinses on color stability of monolithic zirconia and feldspathic ceramic: an in vitro study, BMC Oral Health 2017 Nov 7; 17 (1): 129. 
7. Lee Y.K. et al., Effect of mouthwash and accelerated aging on the color stability of esthetic restorative materials, Am J Dent 2000 Jun; 13 (3): 159–161.
8. Atala M.H. et al., Effects of mouthrinses on discoloration of CAD-CAM manufactured restorative materials, Am J Dent 2019 Dec; 32 (6): 293–298.
9. Pelino J.E.P. et al., In vitro effects of alcohol-containing mouthwashes on human enamel and restorative materials, Braz Oral Res 2018 Mar 15; 32: e25, doi: 10.1590/1807-3107bor-2018.vol32.0025.
10.  Khan A.A. et al., Influence of mouth rinses on the surface hardness of dental resin nano-composite, Pak J Med Sci 2015 Nov–Dec; 31 (6): 1485–1489. 
11. Agarwal M. et al., Long-term effects of seven cleaning methods on light transmittance, surface roughness, and flexural modulus of polyurethane retainer material, Angle Orthod 2018 May; 88 (3): 355–362, doi: 10.2319/081 517-551.1. Epub 2018 Mar 6.
12. Wible E. et al., Long-term effects of various cleaning methods on polypropylene/ethylene copolymer retainer material, Angle Orthod 2019 May; 89 (3): 432–437.
13. Rincic Mlinaric M. et al., Oral antiseptics and nickel-titanium alloys: mechanical and chemical effects of interaction, Odontology 2019 Apr; 107 (2): 150–157. 
14. Toz Akalin T. et al., The effect of mouth rinses on the color stability of sonicfill and a nanohybrid composite, J Istanb Univ Fac Dent 2016 Apr 1; 50 (2): 17–23.
15.  Gurgan S., Yalcin Cakir F., The effect of three different mouthrinses on the surface hardness, gloss and colour change of bleached nano composite resins, Eur J Prosthodont Restor Dent 2008 Sep; 16 (3): 104–108.